تاریخچه کشت پسته در ایران چیست؟

درخت پسته که بر اساس شواهد خاستگاه آن فلات ایران است، به‌عنوان یکی از آجیل‌ های محبوب در جهان شناخته می‌شود و نام آن در اقصی نقاط دنیا به‌همین شکل باقی مانده است. درخت پسته با سابقه‌ای چند هزار ساله در ایران، از دیرباز یکی از محصولات مهم سرزمینمان نام گرفته است. به‌خصوص با توجه به فوایدی که برای سلامت بدن دارد، مثلا سرشار از آنتی‌اکسیدان است.

در این مقاله به بررسی تاریخچه کشت پسته در کشورمان، خواستگاه و منشا آن و جایگاهش در تجارت‌های قدیم می‌پردازیم، پس همراهمان باشید.

تاریخچه پسته در ایران

تاریخچه کشت پسته در ایران به عصر حجر باز می‌گردد، به‌طوری که قطعه چوب نیمه‌سوخته‌ای از درخت این میوه در اطراف شهرستان فسا کشف شده است که قدمت آن به حدود هزار سال پیش می‌رسد. موزه پارس در استان فارس، میزبان قدیمی‌ترین اثر از پسته در جهان است که نشان از قدمت دیرینه این میوه مغذی در ایران دارد.

ایرانیان باستان از دیرباز به خواص مفید پسته، از جمله خون‌سازی و هوش‌افزایی پی برده بودند و از آن در رژیم غذایی خود استفاده می‌کردند. بر اساس شواهد تاریخی، زادگاه اصلی درخت پسته به شمال شرق قلمرو فرهنگی ایران، سرزمینی که در گذشته پارت و سپس خراسان نامیده می‌شد و امروزه بخش‌هایی از آن در افغانستان و ترکمنستان قرار دارد، بر می‌گردد. انتقال درختان پسته به سایر مناطق پسته‌خیز ایران و دیگر نقاط جهان برای کشت و پرورش، بعد از ظهور اسلام انجام شده است. امروزه این میوه علاوه‌بر استان‌های کرمان، سمنان و استان مرکزی، در سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، مرکزی، اصفهان، قزوین و تهران نیز به‌مقدار زیادی کشت می‌شود.

خواستگاه و منشا پسته در جهان

طبق شواهد و تاریخچه درخت پسته در جهان در اوایل قرن بیستم، دو امپراتوری قدرتمند روسیه و انگلستان به‌عنوان بزرگترین مشتریان پسته ایران شناخته می‌شدند. به‌نحوی که حدود 80 تا 90درصد از صادرات پسته ایران به این دو کشور اختصاص داشت. پس از آن، امپراتوری عثمانی و آلمان نیز مقادیری پسته و بادام از کشورمان وارد می‌کردند. تاریخچه کشت پسته در کشورهای مختلف به‌شکل زیر است.

• پسته در ایالت کالیفرنیای آمریکا: در اواسط دهه نخست قرن نوزدهم میلادی، پسته برای اولین بار به آمریکا راه یافت. مهاجران خاورمیانه‌ای که به نیویورک آمده بودند، از اولین مشتریان جدی این آجیل خوشمزه بودند. اما رابطه آمریکا با پسته در سال 1904 عمیق‌تر شد، زمانی که این محصول را برای اولین بار در خاک این سرزمین کاشتند.

در آن زمان، ایران به‌عنوان پیشرو بی‌رقیب در تولید پسته در جهان شناخته می‌شد. اما این تسلط بی‌رقیب، بعد از سال 1929 با سفر گیاه‌شناس آمریکایی به نام «ویلیام وایت هوس» به کشورمان برای جمع‌آوری بذرهای مختلف پسته تغییر کرد.

• پسته در چین: سابقه ورود پسته به چین به دوران باستان و جاده ابریشم باز می‌گردد. در آن زمان، کاروان‌های تجاری پسته را از ایران به چین حمل می‌کردند. این محصول به دلیل طعم و خواص مغذی خود مورد استقبال مردم چین قرار گرفت و به‌تدریج به‌عنوان یک کالای لوکس در این کشور شناخته شد.

در دوران معاصر، تجارت پسته بین ایران و چین افزایش یافته است. امروزه ایران بزرگ‌ترین صادرکننده پسته به این کشور است و سالانه حدود 63 میلیون یورو از این محصول را به آن‌جا صادر می‌کند. پسته ایرانی به‌ دلیل کیفیت بالا و طعم منحصر‌به‌فرد خود، از محبوبیت بالایی نزد مردم چین برخوردار است.

• پسته در روسیه: سابقه تجارت پسته بین ایران و روسیه به دوران صفویان بر می‌گردد. در آن زمان، این میوه از طریق دریای خزر و مسیر زمینی به روسیه صادر می‌شد. امروزه ایران بزرگ‌ترین صادرکننده پسته به این کشور محسوب می‌شود، به‌نحوی که در سال 2022 حدود 30 هزار تن پسته به آن‌جا صادر کرده است.
• پسته در انگلستان: با توجه به سابقه تجارت بین ایران و انگلستان، احتمالا پسته در قرن‌های گذشته به این کشور راه یافته است. امروزه پسته به‌عنوان یک آجیل محبوب در انگلستان شناخته می‌شود و در صنایع مختلف مانند شیرینی‌پزی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اولین مکان هایی که پسته را کاشتند

جنگل‌های وحشی و درخت خودروی پسته در شمال شرق ایران، در منطقه سرخس و مناطق جنوبی آن تا زودآباد تربت جام، از سابقه‌ای دیرینه و باستانی برخوردار هستند. بر اساس شواهد موجود و تاریخچه کشت پسته در جهان، این درخت حدود 3 تا 4 هزار سال پیش در ایران اهلی شده و برای کشت و برداشت آماده شده است. پس از ایران، این درخت به سایر نقاط جهان به‌خصوص کشورهای حاشیه دریای مدیترانه منتقل شده است.

در بین فرضیه‌هایی که درباره تاریخچه کشت پسته و منشا درختان پسته مطرح گردیده، علاوه‌بر ایران از کشورهای افغانستان و ترکمنستان نیز یاد شده است. مناطق سرخس، گرگان، قم و ردوس از جمله اولین مکان‌های پسته‌خیز کشورمان به‌شمار می‌روند. همچنین تاریخچه پسته در ایران نشان می‌دهد که کشت این محصول از 1500 سال پیش در مناطقی مانند قزوین، سمنان، جیرفت و دامغان نیز رواج داشته است.

جایگاه پسته در تجارت های قدیم

حدود 200 سال است که مازاد پسته مصرفی در ایران به سایر کشورها صادر می‌شود. در آن زمان، بخش عمده پسته صادراتی ایران از مناطقی مانند قزوین، دامغان، خراسان، یزد و اصفهان تامین شده و بیشتر به روسیه صادر می‌شد. با افزایش تولید پسته در مناطق پسته‌خیز کرمان، مازاد این محصول از طریق بندرعباس به انگلستان و مستعمره‌های آن (هندوستان، عمان، مسقط) و سپس بین‌النهرین (عراق امروزی) صادر می‌شد. پسته صادراتی ایران به روسیه از مناطق پسته‌خیز شمالی کشور (دامغان، قزوین و خراسان و گاه یزد و اصفهان) تامین می‌شد، در حالیکه محصول صادراتی به انگلستان و مستعمره‌های آن از کرمان و یزد برداشت می‌شدند.

بهترین پسته های جهان برای کجا هستند

طبق اسناد و تاریخچه کشت پسته در جهان، این میوه در مناطق و کشورهای مختلفی کاشته می‌شود. مثلا در منطقه‌ای از ایتالیا گنجینه‌ای سبز و کمیاب به نام پسته برونته یافت می‌شود. این پسته که به طلای سبز ایتالیا نیز شهرت دارد، با قیمتی فراتر از سایر پسته‌ها توانسته است در سراسر اروپا مشتریان خاصی به‌دست آورد. در کشورهای عربی، اروپایی، روسیه و چین نیز پسته از جمله خشکبارهای محبوب و پرطرفدار است و در زمین‌های کشاورزی این مناطق به‌طور گسترده خرید و مصرف می‌شود.

تعیین بهترین پسته جهان تا حد زیادی سلیقه‌ای است و به عوامل مختلفی مانند طعم، مزه، اندازه، رنگ و شکل آن بستگی دارد. با وجود این، به‌طور کلی پسته‌های ایران، آمریکا و ایتالیا به‌عنوان بهترین در جهان شناخته می‌شوند. در ادامه به چند نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• پسته احمد آقایی که در رفسنجان کشت می‌شود، از نظر طعم و مزه بسیار عالی است و مغز درشتی دارد.
• پسته اکبری که محل کشت آن کرمان است و ویژگی‌هایی مانند پوست نازک و مغز سبز رنگ دارد.
• پسته فندقی که در دامغان کشت می‌شود و از نظر اندازه کوچک است، اما طعم و مزه بسیار خوبی دارد.
• پسته کله قوچی که در کالیفرنیا کشت می‌شود، از نظر اندازه بزرگ است و مغز درشتی دارد.
• پسته قرمز که در نیومکزیکو کشت می‌شود و دارای پوستی قرمز رنگ و مغزی سبز رنگ است.
• پسته برونته که در سیسیل ایتالیا کشت می‌شود، از نظر طعم و مزه بسیار عالی است و به ‌دلیل کیفیت بالا، قیمت بالایی نیز دارد.

پسته در ایران کجا کشت می شود

پسته در بسیاری از نواحی ایران کشت می‌شود، اما مهم‌ترین استان‌های تولیدکننده پسته عبارتند از:

• کرمان: تاریخچه پسته در ایران در این استان و نواحی پیرامون آن، به‌عنوان یکی از قطب‌های اصلی تولید پسته ممتاز در جهان سابقه‌ای طولانی دارد و بخش قابل‌توجهی از صادرات این محصول نیز به این مناطق اختصاص دارد.
• رفسنجان: در پیرامون این شهرستان که در استان کرمان قرار دارد، روستاها و باغ‌هایی به پرورش نوع خاصی از این آجیل مشغول هستند. نمونه‌ای از این محصولات پسته سفید ایران (احمد آقایی) است که عمده تولید آن به منطقه نوق رفسنجان اختصاص دارد.
• خراسان: پس از استان کرمان و شهرستان رفسنجان، منطقه مه ولات در استان خراسان رضوی به‌عنوان دومین تولیدکننده پسته با کیفیت عالی شناخته می‌شود. کیفیت محصولات این منطقه به‌طور روزافزون به علت دلایلی مانند تغییرات آب و هوایی در حال افزایش است.
• سمنان: تاریخچه کشت پسته در استان سمنان و شهر دامغان از سابقه‌ای دیرینه و طولانی برخوردار است. ارقام تولیدی این شهر نه تنها در سراسر ایران از محبوبیت و شهرت بالایی برخوردارند، بلکه در سطح جهانی نیز شناخته شده هستند. شرایط اقلیمی دامغان برای رشد درختان پسته بسیار مناسب است و در نگهداری از آن‌ها از روش‌های شیمیایی به‌ندرت استفاده می‌شود.
• مرکزی: استان مرکزی با تاریخچه کشت پسته طولانی و کسب رتبه اول در میزان برداشت پسته در هر هکتار، از رقبای سنتی خود مانند کرمان و رفسنجان پیشی گرفته است. شهرستان زرندیه در این استان به‌عنوان یکی از پیشگامان در تولید پسته، این محصول را به یک برند صادراتی تبدیل کرده است.

کشت این آجیل در استان مرکزی رونق چنان دارد که دو ماه پس از آغاز فصل برداشت، کشاورزان مزرعه پروین‌آباد در منطقه خشکرود زرندیه همچنان با جدیت برداشت محصول از مزارع و باغات خود را ادامه می‌دهند. مزرعه ۱۸۰ هکتاری پروین‌آباد در خشکرود زرندیه، یکی از قطب‌های تولید پسته‌ی مرغوب در ایران است. پسته‌های این مزرعه به‌شکل ارگانیک و بدون استفاده از سم و کود شیمیایی تولید شده و به‌همین‌دلیل پس از فرآوری، به‌طور مستقیم به اتحادیه اروپا صادر می‌شوند. این مزرعه با رکورد برداشت ۱۳۰۰ کیلوگرم پسته در هر هکتار، نام خود را به‌عنوان یکی از پربارترین مزارع پسته در کشور مطرح کرده است.

سوالات متداول

تاریخچه کشت پسته به چه زمانی بر می‌گردد؟

شواهد نشان می‌دهد که پسته از حدود 4000 سال پیش در ایران کشت می‌شده است.

منشا پسته کجاست؟

منشا پسته به احتمال زیاد آسیای مرکزی است اما امروزه در بسیاری از نقاط جهان از جمله ایران، آمریکا، چین، ایتالیا و اسپانیا کشت می‌شود.

چگونه پسته به سایر نقاط جهان راه یافت؟

پسته از ایران از طریق راه ابریشم به سایر نقاط جهان راه یافت.

امروزه پسته چه جایگاهی در تجارت جهانی دارد؟

امروزه پسته یکی از محصولات مهم صادراتی ایران است و در سراسر جهان به‌عنوان یک خوراکی محبوب و مغذی شناخته می‌شود.

سخن نهایی

پسته یکی از آجیل‌های محبوب در ایران و جهان است که مصرف آن برای سلامت چشمان، روده، قلب و به‌طور کلی بدن زیاد است. این مغزیجات در کشورهای مختلف کشت و برداشت می‌شود و انواع گوناگون دارد. بهترین زمان برای کشت پسته، اواخر زمستان یا اوایل بهار است و به آب و هوای گرم و خشک نیاز دارد و در خاک‌های با زهکشی خوب رشد می‌کند. برداشت آن نیز معمولا در اواخر شهریور یا اوایل مهرماه انجام می‌شود. در این مقاله به تاریخچه کشت پسته در کشورمان، کشورهایی که بهترین پسته را دارند و همچنین خواستگاه آن پرداختیم.